Valse neutraliteit in de journalistiek: wie waakt over de waakhond?
Bob Scholte (Left Laser); Savriël Dillingh; en Rafel (Radio Kookpunt) over burgerjournalistiek
Er hangt verandering in de lucht. Dat geloof ik echt: tussen het moment dat ik me begon te ergeren aan valse neutraliteit in de journalistiek (ca. 4 jaar geleden) en vandaag, zie ik steeds vaker dat mensen zich uitspreken tegen de werkwijze van gevestigde nieuwsmedia. Zelfs de gevestigde media beginnen zich hiertegen uit te spreken.
Afgelopen dinsdag (17 juni) was ik bij een panel van het NPO Festival van de Toekomst, waar drie gasten spraken over burgerjournalistiek. Dat waren Savriël Dillingh (gratis_saaf_voor_iedereen); Rafel van Radio Kookpunt en Bob Scholte van Left Laser; alledrie mensen die politiek geëngageerde content maken op het internet en kritiek hebben op de Nederlandse journalistiek. Hoe interessant deze mensen ook zijn, wat ze te zeggen hadden vond ik niet het interessantst – eerder het feit dat ze waren uitgenodigd door de NPO.
Als je denkt aan gevestigde media, of legacy media, denk je aan kranten met een lange traditie en een (van oudsher) goede reputatie, zoals De Volkskrant, De Telegraaf, NRC, et cetera; maar ook aan de NOS. In principe kunnen deze legacy media rekenen op het vertrouwen van hun consumenten, omdat ze voort kunnen bouwen op die reputatie. Ter vergelijking: iemand die op persoonlijke titel nieuws post op social media kan dat niet, omdat diegene als individu geen decennia-oude reputatie heeft.
Dat betekent niet dat het werk van legacy media beter is dan dat van burgerjournalisten. Je zou zelfs het tegendeel kunnen stellen: omdat een burgerjournalist harder moet werken voor het vertrouwen van diens publiek, is die waarschijnlijk een stuk kritischer. Ook kan die journalist niet rekenen op de netwerken die een legacy medium wél heeft – daardoor moet die harder werken om bronnen te vinden, maar dat maakt hem ook minder afhankelijk. Om Bob Scholte te parafraseren: als je afhankelijk bent van de goodwill van mensen in Den Haag om je informatie in te winnen, durf je minder snel kritisch te zijn op hun beleid.
De NOS pretendeert een neutrale omroep te zijn, maar die neutraliteit is vals. Ten eerste omdat een mens niet neutraal kan zijn: alles is afhankelijk van context, en alles is een frame. Savriël Dillingh haalde een wetenschapper aan (zijn naam blijf je me schuldig) die stelde dat het perspectief van een samenleving in een raam te vangen valt, en dat dat raam verschuift in de loop der tijd. Als de NOS in het midden van dat raam zit, betekent dat niet dat de NOS géén politieke kleur heeft; alleen dat die politieke kleur precies in het midden van ons maatschappelijke raam zit. En laat dat raam behoorlijk naar rechts zijn verschoven de laatste tijd.
Ook is de NOS vals neutraal, omdat ze afhankelijk is van Haagse bronnen en ANP persberichten, die vervolgens klakkeloos overgenomen worden, zonder kritische noot. Daardoor is deze omroep geen waakhond voor de democratie (wat de journalistiek hoort te zijn), maar een spreekbuis voor de macht.1
Wat mij betreft maakt vooral de NOS zich schuldig aan valse neutraliteit, waarmee ze zichzelf en de journalistiek als geheel ondermijnt, maar ook talkshows – die zowel door verschillende publieke omroepen worden uitgezonden, als op commerciële zenders – spelen hierin een kwalijke rol. Gelukkig zie ik steeds vaker tegengeluid, niet in het minste geval binnen de NPO. En dan bedoel ik met name het programma BOOS, van BNNVARA.
BOOS begon als een typisch BNN-initiatief: jeugdig, eigenwijs, en soms net iets over de grens. Presentator Tim Hofman is meerdere keren fysiek mishandeld door mensen in hun items, en dat lokte hij misschien ook wel een beetje uit, met zijn certificaten en en confettikanonnen. De laatste jaren is het programma echter een wat serieuzere weg ingeslagen, waarbij ze niet alleen meer achter oplichters aan gaan, maar ook samenwerken met journalistieke platforms, zoals het Nederlands Dagblad2 en Investico.3
Ook is er nu een podcast, waarin Hofman en eindredacteur Marije de Roode met elkaar praten over dingen die hun zijn opgevallen in de journalistiek.4 Een steeds terugkerend thema in die podcast, zijn talkshows, en de hosts die weinig kritische vragen stellen aan hun gasten. Het feit dat een programma van BNNVARA – en dus de NPO – zo openlijk kritiek heeft op de journalistieke praktijk van NPO-collega’s geeft me veel hoop. Als we journalisten maar genoeg bevragen, komt er misschien vanzelf verandering.
Journalistiek heeft een controlerende functie; ze beschermt de democratie door kritisch te kijken naar de macht, vragen te stellen, en hun bevindingen door te geven aan het publiek. Die functie hebben we de laatste tijd echter voor lief genomen, en nu zijn we in de positie beland dat we controle nodig hebben op de journalistiek. Who watches the watchdog?
Gelukkig zijn er omroepen waar ruimte is voor dergelijke kritiek op de media – ik zie het bij BOOS, maar ook in Plakshot van de VPRO5 – en is er motivatie om te verbeteren, want waarom zou je anders zo’n panel organiseren?6 Het is heel goed dat de journalistieke wereld scherp gehouden wordt door burgers zoals Savriël, Rafel en Bob die inderdaad die kritische lens bieden,7 en Substackers die schrijven over wat de journalistiek beter kan doen.
In een tijd waarin de democratie op het spel staat,8 is onafhankelijke journalistiek van levensbelang. Journalistiek die kritisch is, die eerlijk is over het frame waarbinnen zij werkt, en duiding geeft bij het nieuws. Journalistiek die niet pretendeert dat de waarheid altijd in het midden ligt, maar durft toe te geven dat dat veel vaker niet zo is. Ik denk dat we dat beginnen te zien, al is het maar langzaam, en al begint het klein.
Zie bijvoorbeeld dit stukje van Links Nieuws, waarin Rafel kritisch kijkt naar cijfers van de politie en hoe die zijn geframed in de pers.
Helaas mag Plakshot na dit seizoen niet verder gaan bij de VPRO, dat is dan wel weer tragisch.
Bob was hier cynisch over, maar ik kies ervoor optimistisch te blijven.
Het zijn overigens niet alleen mannen die dit doen, ook al zaten er alleen maar mannen in dit panel; ik raad ook zeikschrift aan, Sabrine Ingabire, en de podcast DAMN, HONEY.
Ik hoef je niet uit te leggen waarom, toch?
Juist als het aankomt op het nieuws is het belangrijk om alles te blijven fact checken, om je eigen onderzoek te doen en te weten waar een bepaald bericht vandaan komt of door wie het geschreven is. Mooi dat hier aandacht voor gemaakt is, want op alle vlakken wordt dit steeds belangrijker.